Επικίνδυνες σχέσεις

Βασισμένο στο ομώνυμο μυθιστόρημα τουChoderlos de Laclos

Ένα μυθιστόρημα-πηγή έμπνευσης

Το αριστούργημα του Laclos, ενέπνευσε ιδιαίτερα τους σκηνοθέτες και τους θεατρικούς συγγραφείς στον 20^ο αιώνα αποκτώντας όχι μόνο πιστούς οπαδούς αλλά και πλήθος μελετητών. Το σκάνδαλο που προκάλεσε το βιβλίο στην εποχή του συγγραφέα κι αργότερα και που το οδήγησε σε περιπέτειες κι απαγορεύσεις, ήταν το ίδιο που ανέδειξε την διαχρονικότητά του, χωρίς ωστόσο το τολμηρό θέμα να είναι η ουσία του μυθιστορήματος το οποίο ανατέμνει με τρομακτική ακρίβεια την ανθρώπινη ψυχή πέρα από εποχές και χώρες. Με σενάριο βασισμένο στο επιστολογραφικό αυτό μυθιστόρημα έχουν γυριστεί τρεις κινηματογραφικές ταινίες: Του Roger Vadim το 1959, όπου οι δύο κεντρικοί ήρωες είναι παντρεμένοι και υπάρχει ένα διαφορετικό φινάλε, του Stephen Frears, με το πιο πιστό στο μυθιστόρημα, σενάριο και του Milos Forman το 1988-1989 με τον τίτλο Βαλμόντ, ένα πανηγύρι των αισθήσεων και του ερωτισμού όπου όλες οι ηρωίδες δικαιώνονται κι απολαμβάνουν εν τέλει το δικαίωμά τους στον έρωτα αλλά και στην απάτη. Ο Κρίστοφερ Χάμπτον γνωστός σε μας ως συγγραφέας του θεατρικού έργου «Στάχτες» και του σεναρίου της ταινίας «Coco avant Chanel» έγραψε ένα ομώνυμο θεατρικό έργο. Ο Ανατολικογερμανός συγγραφέας Heiner Muller έγραψε το 1980 το «Κουαρτέτο». Το 2007 στο Παρίσι παρακολουθήσαμε δύο παραστάσεις του έργου, την μία από τον Matthias Langhoff και την άλλη, η οποία ταξίδεψε κι ως την χώρα μας από τον Bob Wilson με τους Isabelle Huppert και Ariel Garcia Valdes. Ο Patrice Chereau είχε πει πως είναι ένα έργο που ο συγγραφέας του μοιάζει να το έχει συνθέσει από μνήμης με βάση τις Επικίνδυνες σχέσεις. Η Ελένη Βαροπούλου σημειώνει πως η συγγραφή του έργου του Laclos το 1782 και του Muller το 1980 θέτουν σε παρενθέσεις τον αστικό πολιτισμό: Την πτώση της αριστοκρατίας και τις απαρχές της αστικής ιδεολογίας και την σταδιακή παρακμή του αστικού πολιτισμού.

Ο κύριος Laclos

Γεννήθηκε το 1741 και πέθανε το 1803, στην αυγή του δέκατου ένατου αιώνα. Δεν ήταν μόνο συγγραφέας -ο οποίος ήθελε μάλιστα να δημιουργήσει ένα έργο του οποίου ο απόηχος να παραμείνει στη γη όταν αυτός δεν θα υπάρχει πια-, αλλά και μηχανικός, φυσικός και κυρίως στρατιωτικός. Μάλλον ικανός στρατιωτικός θα λέγαμε αφού υπήρξε δάσκαλος του στη σχολή πυροβολικού αλλά και καλός φίλος του Μεγάλου Ναπολέοντα. Επίσης εφηύρε την σύγχρονη οβίδα και έδωσε το όνομά του σε τείχη και οχυρωματικά έργα. Οι «Επικίνδυνες σχέσεις» πρωτοεκδόθηκαν στο Παρίσι το 1782. Η κοινωνία αντιμετώπισε φυσικά το γεγονός ως σκάνδαλο. Και όπως ήταν επόμενο, η πρώτη έκδοση εξαντλήθηκε σε μερικές μέρες καθώς και οι επόμενες εκδόσεις. Μάλιστα ένα αντίτυπο, χωρίς τίτλο στο εξώφυλλο, βρέθηκε αργότερα στα προσωπικά υπάρχοντα της Μαρίας Αντουανέτας. Η κυκλοφορία του έργου επιτράπηκε επί Λουδοβίκου ΙΣΤ΄ και των διαφόρων επαναστατικών κυβερνήσεων που ακολούθησαν. Απαγορεύτηκε ξανά το 1825, επί βασιλείας του Καρόλου Ι΄, μαζί με άλλα επικίνδυνα έργα του Βολταίρου, του Ρουσσώ, του Μοντεσκιέ και του Μπωμαρσαί. Η απαγόρευση ίσχυσε ουσιαστικά όλο τον 19ο αιώνα. Και μόνον ο Μπωντλαίρ, ένας από τους «καταραμένους ποιητές», υποστήριξε δημόσια το έργο. Οι «Επικίνδυνες σχέσεις» χαρακτηρίστηκαν ως έργο «εξοργιστικής ανηθικότητας», βιβλίο «άξιο θαυμασμού και κατάρας». Ο συγγραφέας του σκιαγραφούσε τέρατα άρα έπρεπε να είναι τέρας κι ο ίδιος.

Ο ικανός ανατόμος-Ο έμπειρος στρατιωτικός

Αλλά δεν ήταν. Τουλάχιστον όχι, εξ αιτίας αυτού του βιβλίου. Ήταν απλά ένας εξαιρετικά ευφυής άνθρωπος που γνώριζε βαθιά την ανθρώπινη φύση και κυρίως την τέχνη της στρατηγικής και μάλιστα εξ επαγγέλματος. Συνέθεσε την ιστορία του σαν μια κρίσιμη πολεμική επιχείρηση ή σαν ένα ιδιόμορφο σκακιστικό παιχνίδι κι αντιμετώπισε τους δύο κεντρικούς του ήρωες σαν δύο συμμάχους οι οποίοι στήνουν μάχες με μοναδικό στόχο τη νίκη, χωρίς ηθικές αναστολές και συνειδησιακά προβλήματα. Η γυναίκα είναι ο καθοδηγητής κι ο εμπνευστής, ο άντρας, ένας ικανότατος εκτελεστής, ένας πολεμιστής ολκής που επιδιώκει τις πιο δύσκολες αναμετρήσεις για να καταξιωθεί. Όλα συμβαίνουν σε μια κοινωνία σκοτεινή, παράξενη και αδίστακτη, όπου η κάθε ακρότητα μπορεί να ισχύσει αρκεί να μη γίνει φανερή και που στα χαρακώματα είναι ακόμα το μυαλό και το όραμα εκείνα που μαζί με την τόλμη, μπορούν να φέρουν μια νίκη, σε αντιπαράθεση με τις μεταγενέστερες εποχές όταν τα ισχυρά όπλα κι οι συμφωνίες από τραπέζης θα έχουν τον πρώτο λόγο.

Μια ακαταμάχητη ιστορία

Ο Βαλμόν ακολουθεί τις οδηγίες της κυνικής πρώην ερωμένης του, της Μαρτέιγ και αποπλανεί τις γυναίκες που εκείνη επιθυμεί να εκδικηθεί  ή να καταστείλει, ενώ ταυτόχρονα χαίρεται να ασκεί από κοινού με την έξυπνη παρτενέρ του τον ακαταμάχητο εκείνο έλεγχο που μόνο μέσα από την σάρκα μπορείς να ασκήσεις στους αδύναμους, στερημένους και συχνά αφελείς αντιπάλους σου αλλά και στους ισχυρούς και σατανικούς συμμάχους σου. Ο Laclos όμως, πανέξυπνος ανατόμος της ανθρώπινης φύσης, δεν αρκέστηκε στις νίκες των ηρώων του που αποκάλυπταν εν τέλει την υποκρισία όλων των ηθικών στοιχείων γύρω τους. Αποφασίζει να φέρει στο παιχνίδι ένα ακόμα πρόσωπο το οποίο θα αποτελέσει και την ουσιώδη πρόκληση. Την τίμια, πιστή, καθαρή, ηθική γυναίκα. Την υπέροχη Τουρβίλ. Εκείνην που δεν μπορεί να διαχειριστεί η Μαρτέιγ διότι δεν έχει ρωγμές. Εκείνην επίσης που θα μπορούσε να ερωτευτεί ο ανήθικος Βαλμόν γιατί μέσα στην αθωότητά της δεν μάχεται με τα δικά του όπλα ώστε ως πιο ισχυρός, να την εξοντώσει, αλλά με τα δικά της, τα οποία δεν γνωρίζει, δεν ξέρει να αντιμετωπίσει και εντέλει αποδεικνύονται ακαταμάχητα ακριβώς επειδή είναι αυθεντικά. Δεν μπορεί ο Βαλμόν να την νικήσει κι έτσι αρχίζει να την θαυμάζει. Δεν μπορεί να την μετατρέψει σε όργανό του κι έτσι αναγκάζεται να την συντρίψει. Όμως η συντριβή της καθώς την υποβάλλει η δύναμη μιας πανίσχυρης αγάπης γίνεται για την Τουρβίλ, το μεγαλείο της. Η Μαρτέιγ γνωρίζει πως ο Βαλμόν, ακόμα κι αν διώξει αυτή τη γυναίκα, θα είναι πάντα αθεράπευτα ερωτευμένος μαζί της. Γνωρίζει πως εκείνος εκτιμά περισσότερο την ανεπιτήδευτη και αγνή αγάπη της ανόητης και μάλλον ακαλλιέργητης γυναίκας παρά την δική της καθαρή ευφυΐα και ποιότητα. Ζηλεύει γιατί ποτέ δεν διανοήθηκε πως θα έχανε τον Βαλμόν. Η ύβρις της να πιστεύει πως είναι παντοδύναμη και πως οι ανθρώπινες ψυχές δεν είναι παρά παιχνίδια στα χέρια της, την οδηγεί σε άτη, τρέλα. Πείθει τον εραστή της να παραμείνει ο  ισχυρός, αδίστακτος και κυνικός εραστής που ήταν πάντα και να διώξει έτσι χωρίς εξηγήσεις, την Τουρβίλ. Αλλά η νίκη της αυτή τη φορά είναι πύρρεια. Ακόμα και έχοντάς διώξει την Τουρβίλ, ο άντρας εξακολουθεί να την αγαπά. Την εξουσιαστική Μαρτέιγ την βλέπει απλά σαν έπαθλο. Η περήφανη γυναίκα όμως αρνείται να δοθεί σαν έπαθλο. Και οι δύο σύμμαχοι γίνονται εχθροί. Μονομάχοι. Με όπλα, ότι όπλα διαθέτει ο καθένας. Αυτός ο πόλεμος δεν μπορεί να έχει νικητές. Ο άντρας όταν μαθαίνει το θάνατο της αγαπημένης του, παρασύρεται σε μια ανόητη μονομαχία με έναν ερωτικό του αντίζηλο κι αφήνεται να νικηθεί. Την τελευταία λέξη βέβαια θα την πει πριν ξεψυχήσει, προδίδοντας την σύμμαχό του κι αφήνοντας την μόνη, εκτεθειμένη στη μήνη όλων εκείνων τους οποίους είχε με κάθε τρόπο κοροϊδέψει για να εξακολουθήσει να υπάρχει. Η ώρα της Νεμέσεως έχει φτάσει για την τραγική ηρωίδα και μαζί μ’ αυτήν κι η μοναδική της λύτρωση. Απογυμνωμένη από τα ψιμύθια της υποκρισίας της, έρχεται επιτέλους αντιμέτωπη με τον αληθινό εαυτό της και παραδίδεται στο θρήνο για την οριστική πλέον απώλεια και της εξουσίας και της αγνής αγάπης και του άντρα που υπήρξε γι΄ αυτήν το μοναδικό της έρεισμα. Ταυτόχρονα η υποκριτική κοινωνία γύρω της βρίσκει την ευκαιρία να την συντρίψει λες και δεν υπήρξε στο πλευρό της όλα αυτά τα χρόνια, γνωρίζοντας κατά βάθος πως η αδίστακτη γυναίκα που τους εξαπάτησε, είναι άξια τιμωρίας μόνο και μόνο επειδή αποτελεί το ενοχλητικό τους κάτοπτρο, το οποίο πρέπει να συντριβεί για να μην ανακλά την αθλιότητα της όψης τους όταν αφαιρείται το κοινωνικό προσωπείο.

Ήρωες απροστάτευτοι...

Πηγή έμπνευσης για κάθε εποχή και για κάθε κοινωνία, ειδικά για τις μεταβατικές, το πολυεπίπεδο αυτό αριστούργημα, προϊόν ενός πανέξυπνου στρατιωτικού και μιας μπαρουτοκαπνισμένης εποχής, σήμανε την αρχή ενός νέου αιώνα ο οποίος μπορεί να φίμωσε το συγγραφέα αλλά δικαίωσε στο έπακρο τις ιδέες του.  Οι ήρωές του δεν είναι ούτε κακοί, ούτε καλοί. Είναι απροστάτευτοι όπως απροστάτευτος σε όλες τις εποχές είναι κι ο έρωτας. Η Μαρτέιγ θα ήθελε να έχει την άνεση να είναι η Τουρβίλ. Αλλά δεν της επιτρέπεται. Όντας εξαιρετικά ευφυής πέφτει στην παγίδα της ίδιας της προικισμένης φύσης της κι εξανάγκαζεται να θυσιάσει την αγνότητά της για να κερδίσει αυτό που θεωρεί πολυτιμότερο όλων: τη δύναμη η οποία δεν θα χαθεί με τα γηρατειά κι η οποία θα της επιτρέψει να είναι ασφαλής ακόμα κι όταν τα εφήμερα κάλλη της θα έχουν χαθεί μαζί πιθανώς και με την περιουσία του αποθανόντος συζύγου της. Όμως η ανθρώπινη φύση είναι άπληστη κι η Μαρτέιγ επιθυμεί ακόμα κι αυτό που πρέπει να θυσιάσει στο όνομα των επιλογών της. Την άσπιλη αγάπη. Το αντικείμενο των κρυφών της πόθων, ο Βαλμόν έχει εκπαιδευτεί να είναι ακαταμάχητος εραστής. Ηδονίζεται να ξυπνάει στις υποκρίτριες όλων των ηλικιών, την αληθινή τους φύση και να τις εξαναγκάζει να γίνουν έρμαιο των πόθων τους, απογυμνώνοντάς τες από την κάθε ψεύτικη αρετή τους. Όταν όμως έρχεται αντιμέτωπος με μια γυναίκα που δεν κρύβεται πίσω από καμία μάσκα και που για να την αποκαλύψεις πρέπει να της γδάρεις το πρόσωπο, παραδίδεται. Η παράδοσή του είναι η προδοσία του. Απέναντι στον εαυτό του τον οποίο τιμωρεί με θάνατο, απέναντι στη σύμμαχό του την οποία αφήνει να τον οδηγήσει ως το τελευταίο σκαλοπάτι της κόλασης κι απέναντι στην αγαπημένη του, η οποία απλά εξοντώνεται γιατί ποτέ της δεν προσπάθησε να αποκτήσει καμία άλλη άμυνα εκτός από την απολεσθείσα  ηθική της, εκείνην που ξεφορτώθηκε μόνο όταν μια πιο ισχυρή δύναμη, η αγάπη, της το απαίτησε. Κι ύστερα εκείνη η εικόνα που ο συγγραφέας πολλές φορές θα είχε ατενίσει με συντριβή αλλά και με εγκράτεια. Οι νεκροί στο πεδίο της μάχης. Φίλοι και εχθροί, νικητές και ηττημένοι... Ακίνητοι πια, χωρίς φιλοδοξίες, ούτε όνειρα... Χωρίς άμυνες και χωρίς φόβους...Υπέροχα, βαθιά ελκυστικοί και ερωτεύσιμοι. Για πάντα.

Η παράσταση

Ο Γιώργος  Κιμούλης που έχει αναλάβει τη διασκευή και τη σκηνοθεσία, μεταφέρει τους ήρωες του πασίγνωστου μυθιστορήματος του Λακλό, στη δεκαετία του 1920. Πρόκειται για μία ταραγμένη αλλά ταυτόχρονα και ιδιαίτερα δημιουργική για την ανθρωπότητα, περίοδο ανάμεσα σε δύο πολέμους, με χαρακτηριστικά της, σημαντικά τεχνολογικά επιτεύγματα, την ανανέωση των τεχνών και την νέα άνθιση της αστικής τάξης στην Ευρώπη,  η οποία θα μπορούσε να είναι ιδανική για την εξέλιξη της δράσης αν βέβαια είχε γίνει η κατάλληλη επεξεργασία στο δραματουργικό υλικό του έργου. Η εμπνευσμένη και ευφυής σκηνοθεσία επικεντρώνεται στην διαρκή εναλλαγή των σκηνών με γοργούς ρυθμούς και με μία σειρά από γέφυρες στην διάρκεια των οποίων οι ίδιοι οι ηθοποιοί, απόλυτα συντονισμένοι αλλάζουν το ευέλικτο και έξυπνο σκηνικό. Δύο πλαίσια που οριοθετούν τα σχεδόν κινηματογραφικά «κάδρα» και έπιπλα τα οποία κινούνται σε ροδάκια, δημιουργούν τα επί μέρους σκηνικά εντός των οποίων αναπτύσσονται οι σύντομες και περιεκτικές δράσεις. Αν η προετοιμασία των σκηνών ήταν δυνατόν να διαρκεί λιγότερο, θα ήταν πιο σφιχτό το γενικό αποτέλεσμα. Την έκπληξη αποτελούν τα κοστούμια της παράστασης τα οποία είναι άρτια και χαρακτηριστικά της δεκαετίας του -20 αλλά παραδόξως δεν αναδεικνύουν καθόλου τις σιλουέτες των γυναικών-ηθοποιών. Ο Τάσος Ιορδανίδης είναι ταλαντούχος ηθοποιός αλλά δεν διαθέτει ούτε το νεύρο, ούτε το εύρος, ούτε τον μαγνητισμό ενός Βαλμόν. Η Ράνια Σχίζα είναι εκφραστική και άμεση αλλά χάνεται πίσω από το έντονο στυλιζάρισμα της εμφάνισής της και δεν έχει την απαιτούμενη σκηνική παρουσία ώστε να αξιοποιήσει πλήρως τον πολύπλευρο και εξαιρετικά δύσκολο ρόλο της Μαρτέιγ. Η Θάλεια Μαρτίκα είναι όμορφη και γοητευτική αλλά δεν έχει κατακτήσει τις λεπτομέρειες του χαρακτήρα της Τουρβίλ με αποτέλεσμα να δείχνει και προβλέψιμη και υποτονική. Οι υπόλοιποι ηθοποιοί ακολουθούν φιλότιμα τις σκηνοθετικές οδηγίες αλλά δεν καταφέρνουν να εξελίξουν τους δευτερεύοντες ρόλους τους, ώστε να αποκτήσουν συγκινησιακή δύναμη οι δραματουργικές κορυφώσεις του έργου.

Την παράσταση παρακολουθήσαμε στην φιλόξενη Β’ ΣΚΗΝΗ του θεάτρου ΑΛΜΑ, χωρητικότητας 90 θέσεων και εφοδιασμένη με σύγχρονο εξοπλισμό που  δημιουργήθηκε στον 5^ο όροφο του κτιρίου. Τον καινούργιο χώρο ανέλαβε για τα επόμενα 3 χρόνια υπό την καλλιτεχνική του επιμέλεια ο Τάσος Ιορδανίδης. Οι «Επικίνδυνες σχέσεις» είναι η πρώτη θεατρική δουλειά που ανεβαίνει σ’ αυτό το όμορφο και λειτουργικό θέατρο.

 
Διασκευή – Σκηνοθεσία – σχεδιασμός σκηνικού χώρου: Γιώργος Κιμούλης

Κοστούμια: Ιωάννα Τιμοθεάδου

Κατασκευή σκηνικού χώρου: Ρομάν Σαντόφσκι

Φωτισμοί: Μπάμπης Αρώνης.

Make up artist: Σάρα Τζόρνταν, Χάρης Χαραλαμπάκης         

Παίζουν: Ράνια Σχίζα

Τάσος Ιορδανίδης

Θάλεια Ματίκα

Τζένη Θεωνά

Δημήτρης Σαμόλης

Σταυρίνα Ψιμοπούλου

Αντώνης Αντωνάκος

Ρίτσα Λεωνιδάκη

 
 ΘΕΑΤΡΟ «ΑΛΜΑ»

Αγ. Κωνσταντίνου και Ακομινάτου 15 –17

Τηλέφωνο : 210-5220100